“Tijdelijk gesloten wegens renovatie.”
Deze boodschap over het Joodse Schooltje kwam als een verrassing voor mij. Had ik niet pas geleden dit museum bezocht? Ik herinner me het nog goed. Het maakte destijds een diepe indruk op me, zozeer zelfs dat ik er een verhaal over heb geschreven.
Nu, vandaag op de dag waarop we de doden herdenken, wil ik het graag met jullie delen.
Het Joodse schooltje in Leek
Als je voor het eerst in het centrum van Leek komt, dan kan het bijna niet anders of de grote gedenkplaten zullen je opvallen. Ze zijn bevestigd aan de zijkant van een beeldschoon pittoresk gebouwtje van rood met witte bakstenen. Gotische ramen pronken aan de voorkant en een witte deur bevindt zich tussen de ramen met daarboven een bordje met daarop een Jodenster. Het gebouwtje staat parmantig naast de weg tegenover de Poiesz en de platen erop geven het nog meer elan zodat je er niet zomaar aan voorbij kan lopen. Ze wekken nieuwsgierigheid op door de vele Joodse namen die erop staan. Auschwitz staat boven de eerste rij, dan komen de namen met daarachter de leeftijd vermeld. Rijen vol met familienamen zoals Oudgenoeg, Van Dam, Levie. Het geeft een gevoel van ontzetting om al de namen te lezen van hen die zijn weggevoerd uit dit prachtige dorp. Blijkbaar woonde er hier een Joodse gemeenschap tijdens de Tweede Wereldoorlog. Wie waren deze mensen? Wat is hun verhaal?
Terwijl het winkelende publiek zich achter mij heen en weer beweegt, lees ik de namen hardop voor in mijn hoofd, ‘Samuël Levie, 64 jaar, Levie van Dam, 42 jaar, Izak Levij, een jaar, Phillip van Hasselt, 79 jaar, er lijkt geen einde aan te komen. 61 namen in totaal. Op de middelste plaat een handgeschreven brief die cursief staat gedrukt.
‘Ik hoop u allen weer te zien …we hebben goede moed, nu dag hoor,
groetjes van Roos en kind.’
Het raakt me diep hoe het vertrouwen in het leven door het briefje heen spreekt. Hoe confronterend is het om haar naam tussen de rijen te vinden.
Inmiddels weet ik dat het mooie gebouwtje een museum is. Het heet ‘het Joodse schooltje’ en is geopend in 1995 door de Samuël Levie Stichting, die in 1992 is opgericht. Op hun site lees ik dat hier oorspronkelijk het Joodse schooltje stond, waar jarenlang voor de oorlog les werd gegeven aan Joodse kinderen. Na de oorlog werd het gebruikt als schuur. Pas in 1995 werd het gebouw weer in ere hersteld nadat het helemaal was afgebroken en herbouwd met stenen van afgebroken woningen in Leek. Het schooltje is vrijwel een exacte kopie van het oorspronkelijke. Op een woensdagmiddag loop ik het schooltje binnen. De deur staat half wijd open en een bord met “gratis toegang” heeft mij naar binnen gelokt. Ik ben niet de enige die middag, want her en der staan er wat mensen in de ruimte die niet groter is dan een leslokaal. Aan weerszijden van de muren staan vitrinekasten die tot aan de nok toe gevuld zijn met een ratjetoe aan spullen. Ook de muur hangt vol met attributen en tientallen fotolijstjes met zwart-wit foto’s lijken op elk leeg plekje neergehangen. Midden in de ruimte staan drie grote ouderwetse schoolbanken achter elkaar opgesteld. Al snel word ik aangesproken door iemand waarvan ik vermoed dat het een vrijwilliger is. Hij draagt een boerenpet en een opvallende trui met Hebreeuwse letters. Of dit mijn eerste keer is in dit schooltje. Ik knik bevestigend en doe ondertussen een poging om alles in me op te nemen. In de vitrinekast aan mijn linkerhand lijken kriskras allerlei dingen te zijn neergezet. Een aantal zevenarmige kandelaren staan op de bovenste plank waar een grote boekrol achter staat. Op de plank daaronder staan, wat lijkt, persoonlijke bezittingen zoals een klein speldje, wandelstok, boeken en lijstjes vol met verhalen en foto’s. ‘
Alles wat hier staat is gedoneerd door nabestaanden’, zegt een stem achter mij. De vrijwilliger lijkt te popelen om mij van nog meer informatie te voorzien. ‘Dit is dus zowel een museum als een herdenkingsplek’, vervolgt hij en begint uit te weiden over al de verschillende Joodse ornamenten die er liggen. Het blijkt dat veel van de spullen die daar staan afkomstig zijn van de vroegere synagoge, die begin jaren tachtig is afgebroken. Mijn aandacht wordt getrokken naar de persoonlijke dingen die zijn uitgestald. De fotolijstjes met de verhalen erbij. Een jolig groepje mensen staan geposeerd in een achtertuin. “De verloving van Selma Gans”, staat erbij geschreven. Verderop staat een brief, mooi ingelijst. Terwijl mijn ogen over de letters glijden is het alsof ik de brief van Roos opnieuw lees, maar nu geschreven door mw Perenboom. Opnieuw ontmoet ik hetzelfde vertrouwen als bij de woorden van Roos.
De namen op de gedenkplaten krijgen ineens een gezicht hier in het schooltje. Samuël Levie kijkt me met ernstige ogen aan. Naast zijn foto ligt een brief van de gemeenteraad, gedateerd begin 1940, waaruit blijkt dat hij afscheid neemt als raadslid. Hij wordt hartelijk bedankt voor zijn verdiensten. In 1943 wordt hij met de tram vanaf het gemeentehuis, waar hij jaren dienstbaar was als raadslid, afgevoerd naar Westerbork. Een paar weken later wordt hij vergast in Auschwitz.
Op één van de schoolbanken liggen wat foldertjes. Als ik er even doorheen blader lees ik over het ontstaan van Leek rond de zestiende eeuw. Het vertelt hoe rond zeventienhonderd zich, door de vele handelsmogelijkheden, steeds meer Joden zich vestigden in deze streek. Ze verdienden hun brood als marskramer, slager, veehandelaar en winkelier. Pas een eeuw later kregen de joden dezelfde burgerrechten als andere Nederlanders. Door meer mogelijkheden in grote steden liep het aantal Joodse inwoners terug van tweehonderd in 1900 naar negentig in 1940. Ik denk terug aan de 61 namen die op de gedenkplaten staan. Wat een gat is er geslagen in deze gemeenschap door de oorlog. Nog even ga ik terug naar de vrijwilliger. Of hij weet hoeveel Joden er nu nog wonen hier in Leek. Hij haalt zijn schouders op. Dat wordt niet meer bijgehouden. Na mijn bezoek sta ik nog even stil bij de gedenkplaten. Door het museum zijn de namen gaan leven. Ik besef me weer eens te meer hoe waardevol het is om de doden te blijven herinneren. Zodat ze nooit vergeten worden.
Foto en meer informatie: Het Joodse schooltje Leek
Update: Inmiddels is het Joodse schooltje weer open voor publiek!
Skriuwe Bliuwe 